(Geschreven in 2017) (Met Updates 2024)

In een tijd zonder god zal het nihilisme hoogtij vieren, ‘Der unheimlichste aller Gäste’ (de meest sinistere van alle gasten). (Boek Nietzsche Aldus sprak Zarathustra 1883)

“De beschaving zal uitmonden (eindigen) in een klucht” (jaren 1990).

“Leven we in niet in een tweede oerknal met wetenschap en techniek/technologie als ontsteker?” (2017)

“Er gaapt achter alle techniek zonder een god een leegte, een niets”. (2017)

 “Technologie moet niet de moraal gaan bepalen“. (1993)

“Maatschappijen hebben net zo als het klimaat een Tipping Point, een point of no return”. (2024)

Friedrich Nietzsche (1844 – 1900), Duits filosoof, boek De Vrolijke Wetenschap (1882). (Uitgeverij De Arbeiderspers 1992, vertaling Pé Hawinkels).

Hoofdstuk 125: De Dolle Mens

Hebt gij niet gehoord van de dolle mens, die op klaarlichte morgen een lantaarn opstak, op de markt ging lopen en onophoudelijk riep: ‘ik zoek God! Ik zoek God!’ – Omdat er daar juist veel van die lieden bijeenstonden die niet aan God geloofden, verwekte hij een groot gelach. ‘Is hij soms verloren gegaan?’ vroeg de een. ‘Is hij verdwaald als een kind?’ vroeg de ander. ‘Of heeft hij zich verstopt? Is hij bang voor ons? Is hij scheep gegaan? Naar het buitenland vertrokken?’ – Zo riepen en lachten zij door elkaar. De dolle mens sprong midden tussen hen in en doorboorde hen met zijn blikken. ‘Waar God heen is?’ riep hij uit. ‘Dat zal ik jullie zeggen! Wij hebben hem gedood – jullie en ik! Wij allen zijn zijn moordenaars! Maar hoe hebben wij dit gedaan? Hoe hebben wij de zee kunnen leegdrinken? Wie gaf ons de spons om de horizon uit te vegen? Wat hebben wij gedaan, toen wij deze aarde van haar zon loskoppelden? In welke richting beweegt zij zich nu? In welke richting bewegen wij ons? Weg van alle horizonnen? Vallen wij niet aan één stuk door? En wel achterwaarts, zijwaarts, voorwaarts, naar alle kanten? Is er nog wel een boven en beneden? Dolen wij niet als door een oneindig niets? Ademt ons niet de ledige ruimte in het gezicht? Is het niet kouder geworden? Is niet voortdurend nacht en steeds meer nacht in aantocht? Moeten er ’s morgens geen lantaarns worden aangestoken? Horen wij nog niets van het gedruis der doodgravers die God begraven hebben? Ruiken wij nog niets van de goddelijke ontbinding? – ook goden raken in ontbinding! God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood! Hoe zullen wij ons troosten, wij moordenaars? Het heiligste en machtigste dat de wereld tot dusver bezeten heeft, is onder onze messen verbloed – wie wist dit bloed van ons af? Met welk water kunnen wij ons reinigen? Welke zoenoffers, welke heilige spelen zullen wij moeten bedenken? Is niet de grootte van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf goden worden om haar waardig te schijnen? Nooit was er een grotere daad – en wie er ook na ons geboren wordt, omwille van deze daad behoort hij tot een hogere geschiedenis dan alle geschiedenis tot dusver geweest is!’- Hier zweeg de dolle mens en keek opnieuw zijn toehoorders aan. Ook zij zwegen en keken bevreemd terug. Eindelijk wierp hij zijn lantaarn op de grond, zodat die in stukken sprong en uitdoofde. ‘Ik kom te vroeg,’ zei hij toen, ‘het is mijn tijd nog niet. Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg. Het maakt een omweg – het is nog niet tot de oren der mensen doorgedrongen. Bliksem en donder hebben tijd nodig, het licht der gesternte heeft tijd nodig, daden hebben tijd nodig, ook nadat ze gedaan zijn, om gezien en gehoord te worden! Deze daad is nog steeds verder van hen af dan de verste gesternten – en toch hebben ze haar zelf verricht! ‘ – Men vertelt verder, dat de dolle mens diezelfde dag nog verscheidene kerken binnengedrongen is en daar zijn requiem aeternam deo (geef God de eeuwige rust) aangeheven heeft. Naar buiten gebracht en ter verantwoording geroepen zou hij telkens alleen maar het volgende geantwoord hebben: ‘Wat zijn deze kerken eigenlijk nog, als ze niet de graven en gedenktekenen Gods zijn?’

Misschien wel de belangrijkste passage uit Nietzsches werk, geschreven in 1882, 135 jaar geleden. Waarom is dit zo goed. Het is fenomenaal geschreven, veel schrijvers streven ernaar zo stilistisch te kunnen schrijven. Er zit humor in en de inhoud is verpakt in een mooi beeld: een man op de markt met een lantaarn. Het is een verhaal op zich in 600 woorden.

De inhoud van deze tekst is een ontwikkelingsfase in de Verlichting waarvan het begin in de 17e en 18e eeuw (vanaf 1600) wordt gezien en waarin de rede steeds meer als leidend beginsel wordt gezien na eeuwen waarin religie het persoonlijk en maatschappelijk leven bepaalde. Het effect van Nietzsche is nooit meer verdwenen en loopt door tot de dag van vandaag. Hij heeft niet voor niets over zichzelf gezegd: “Ik ben geen mens, ik ben dynamiet” en “Sommige mensen worden postuum geboren”. En dat is ook zo, men moet Nietzsche echter kúnnen lezen, niet altijd even letterlijk nemen. Vaak verkeerd geïnterpreteerd en misbruikt door het nazisme. Het is een manier van denken die mogelijk is. Vergeten worden vaak de persoonlijke feiten: Nietzsche werd krankzinnig op zijn 45e levensjaar, verbleef 10 jaar in een inrichting en overleed op zijn 55e levensjaar. Zijn vader was dominee. Hij trouwde nooit. Hij had zijn hele leven gezondheidsproblemen. Was een getormenteerde ziel.

Het meest treffende dat ik over Nietzsche las is een essay van zijn landgenoot en tijdgenoot schrijver Thomas Mann (1875 – 1955) waarin hij hem analyseert, hij gebruikt het woord ‘versteigen’ uit het bergbeklimmersjargon, waarmee hij bedoelde dat Nietzsche te ver is gegaan, te hoog is gegaan, er was geen weg meer terug. Alle filosofen na Nietzsche zijn op het ongemakkelijke pad verder gegaan en alle religieuzen hebben zijn invloed ondergaan of ze dat willen of niet.

Wat is het antwoord op Nietzsche? dat is de vraag, een hele grote vraag. Een vraag die iedereen bezighoud, bewust of onbewust. Veel mensen geloven in een God. Wij denken hier in het westen vaak dat het met godsdienst en religie is afgelopen, dat is niet zo. Miljarden mensen geloven in een God in veel verschillende religies en dat zal niet veranderen. De laatste decennia is de islam steeds meer op de voorgrond komen te staan, waarbij de multi-interpretabele aard van deze godsdienst, die geweld niet categorisch uitsluit, mensen ertoe heeft aangezet er een giftig ideologisch gedachtegoed uit te halen dat heeft gezorgd voor abjecte daden van geweld en doden. Het is godsdienstwaanzin. ‘Godsdienst is metafysica van het volk’ heeft de, ook Duitse, filosoof Schopenhauer geschreven. En bekend van Karl Marx is zijn ‘Godsdienst is opium van het volk’, dat was vanwege de afkeer van het communisme van religie. Die diepe behoefte aan troost en meer dan er op aarde is is inherent aan de mens en dat is menselijk, al te menselijk. De Verlichting en de ‘onttovering’ van de wereld (Max Weber 1864 – 1920) die plaatsvond door de ontwikkeling van wetenschap, techniek en het rationalisme heeft voor een ingrijpende verandering gezorgd en dat gaat nog steeds door. (Ik schreef er in 1992 al over).

We filosoferen verder op het pad van Nietzsche (een verkenning). Leven we in niet in een tweede oerknal met wetenschap en techniek/technologie als ontsteker? In de tijd van Nietzsche 135 jaar geleden stond alles eigenlijk nog in de kinderschoenen. We zijn 135 jaar en twee wereldoorlogen verder…..

Van het stoken van vuur in de oertijd, naar het stoken van kolen, naar het splijten van atomen. Alles gaat steeds sneller en de techniek maakt het mogelijk, van de boekdrukkunst naar de ponskaart, naar de eerste computer, naar internet en elektronische post (e-mail), naar de totale communicatie. Bits and bites vliegen de globe rond via kabels en satellieten in een razend snel tempo. De wetenschap heeft de atomen en moleculen ontdekt, iets heel kleins. DNA heeft de tegelijkertijd de mens ontleed. Tegelijkertijd kijken ruimtetelescopen steeds verder het heelal in, ze kijken steeds verder in de tijd terug, naar het verleden, van de eerste oerknal. Maar in de westerse post-moderne post-christelijke cultuur is de mens nog steeds hetzelfde als de oermens, de hersenen hebben zich nog maar gedeeltelijk aan de techniek aangepast, kunnen aanpassen. Er gaapt achter alle techniek zonder een god een leegte, een niets. Dat niets is opgevuld door de consumptiecultuur en de consumptiemaatschappij waar de economie en het produceren van goederen en consumeren (koopkracht) het hoogste levensdoel zijn geworden, waarbij zelfs de verantwoordelijken oproepen steeds meer te consumeren. (We herinneren ons een minister-president die mensen opriep: “Koop toch die auto!” en het begrip ‘BV Nederland’ is volledig geaccepteerd, de maatschappij als bedrijf, de burger als werknemer). Er zijn echter bijverschijnselen. Depressie is wereldwijd een volksziekte, er plegen per jaar wereldwijd ca. een miljoen mensen zelfmoord, geweldsuitbarstingen, misdaad, milieuvervuiling, enorme nationale en mondiale welvaartsverschillen, bevolkingsgroei, klimaatverandering……

Het bedrijfsleven bepaald in het liberaal-kapitalisme de agenda, ze werken globaal, over de hele wereld, hebben meer geld en macht dan overheden, krijgen zelfs geld van de overheid (ook universiteiten krijgen geld van overheden en ze werken samen met het bedrijfsleven) en in hun laboratoria worden op dit moment dat u dit leest de producten ontwikkeld die u volgend jaar of over 5 jaar gaat kopen of u het leuk vindt of niet. Ze kunnen deskundigen voor zich laten werken. Belastingen worden ontweken, door overheden gelegaliseerd, daarom zijn ze zo rijk. Het individu is ondergeschikt en een radertje in een groot geheel geworden (kijk naar China, een kapitalistische dictatuur waar het individu ondergeschikt is aan de staat en de staatscontrole totaal is, zie Dossier China). Maar het individu laat zich niet altijd als een pionnetje heen en weer schuiven.

De psychische belasting voor de moderne mens is groot, 1 miljoen mensen slikken in Nederland antidepressiva, kinderen moeten steeds vaker een kalmeringsmiddel slikken. Het van jongs af aan naar een beeldscherm kijken veranderd iets in de hersenen, maar op een andere manier dan het lezen van een boek. (Marshall McLuhan schreef er in zijn tijd over, de mens is van tekst lezen (verbeelding) naar beeld (televisie) gegaan waarbij de 2 verschillende hersenhelften een rol spelen). Daarom krijgen we een nieuwe mens, hoe dat zal gaan is niet duidelijk, de mens is nu al geheel door de techniek overmeesterd. De technologie is de moraal gaan bepalen (ik vreesde er al voor in 1993). Kinderen die in deze tijd geboren worden kijken van baby af aan naar een beeldscherm en dat zullen ze hun hele leven blijven doen. Men ziet de absoluut verslavende werking van het beeldscherm. (Een treffend verschijnsel dat afgelopen week in het nieuws was: kinderen kunnen geen tekening meer maken. Bovendien ontstaan er oogproblemen door het beeldscherm kijken).

Een nog groter gevaar zijn genetische ingrepen in de menselijke soort die de mogelijkheid scheppen een aangepaste ‘vervolmaakte‘ mens te maken, waarbij natuurlijk de vraag is wat dat is. Wetenschappers kijken verlekkerd naar de mogelijkheden en hun ogen gaan glinsteren als het over klonen gaat. Alle ziekten zullen worden overwonnen. We zijn beter dan God. Wat technisch gezien mogelijk is wordt uiteindelijk ook gebruikt. Zolang er democratische controle is is er nog een zekere garantie dat er beperkingen zijn, maar in een dictatuur zijn die beperkingen er niet……(In China ging een onderzoeker op eigen houtje experimenteren).

We zien in deze tijd irrationele uitbarstingen van mensen die het spoor bijster raken, ook jongeren. Het overvloedig voorhanden zijn van drugs en pornografie is een een cultuurverschijnsel. Escapisme door drugs is een vlucht uit realiteit, virtuele seks is een prikkel die verdoofd, verdoofd van een lege cultuur. Seks is een consumptiegoed geworden, het mysterie is teloor gegaan. Gokverslaving is een bekend probleem, de overheid kan illegaal gokken niet tegengaan, ze organiseren het daarom zelf. Ook de tatoeagecultuur die een grote vlucht heeft genomen, waarbij mensen zich van top tot teen vol laten tatoeëren, is een tijdsverschijnsel. Er zijn uitbarstingen van misdaad en geweld, waarover de media overvloedig berichtten (de nieuwsconsument smult ervan). De overdreven aandacht voor beroemdheden zoals acteurs, sporters, celebrities en koningshuizen. Beroemd en rijk worden is een doel op zich geworden, ook door uit te blinken in niets te kunnen. Alleen het uiterlijk is voldoende (bijvoorbeeld een dikke kont en opgespoten lippen hebben en een foto ervan op de ‘sociale’ media zetten (miljoenen volgers die deze ‘influencers’ als rolmodel zien). In overvloedig uitgezonden ‘survival’ programma’s zoeken mensen de uitdaging die ze in het gewone leven en de maatschappij niet meer vinden (het is meestal nep en vooraf geschreven, de stacaravan staat buiten beeld). Seks, de laatste prikkel; toerisme, de laatste uitdaging.

Het in identiteitscrisis verkerend individu is de dolle mens van deze tijd: “Ik zoek betekenis, ik zoek zingeving, ik zoek, ik zoek…”. In de toekomst zal een sterke humanistische moraal met duidelijke waarden en normen nodig zijn uitgaande van soberheid en solidariteit. (Dit schreef ik in 1993). Deze moraal is hard nodig, maar nog in ontwikkeling. Misschien moet er een seculiere bijbel geschreven worden…… 

Nietzsche was zijn tijd vooruit, honderd jaar geleden zag hij de onmogelijkheid van het in de praktijk bestaan van een vorm van communisme reeds in, nadat hij de dood van god al geconstateerd had. Hiermee voorzag hij het geestelijke en morele vacuüm waarin de mens in de moderne tijd terecht zou komen wat hij het nihilisme noemde. Een vacuüm vraagt echter altijd om een opvulling, vandaar dat we in de huidige tijd terug zien keren wat, soms gedeeltelijk, is weggeweest of onderdrukt: religies (al dan niet fundamentalistisch), nationalisme, fascisme, de monarchie, zelfs een opleving van het communisme is mogelijk en doet zich in het klein reeds voor. Het zijn alle pogingen om een geestelijk en moreel vacuüm op te vullen en een collectieve identiteitscrisis te bedwingen, net zo als de surrogaatmiddelen sport, popmuziek, New Age en aanverwante bewegingen en niet te vergeten ‘de politiek’, die in veel landen steeds meer op een gezelschapsspel is gaan lijken. De economie zelf is een fetisj geworden met kwartaalcijfers als tussentijdse openbaring. (Uit: De Geschiedenis herhaalt zich). (1992).

Hoe de geestelijke leegte opgevuld kan worden, nu de ballonnen met illusies over hemelse en aardse paradijzen zijn doorgeprikt, is een vraag waarop geen eenduidig antwoord mogelijk is. Deze vraag, die waarschijnlijk de belangrijkste vraag voor de toekomst zal zijn, zal ieder voor zich moeten beantwoorden. (Uit: Het Einde van het Communisme). (1991).

Wij staan nog net als de jager/verzamelaar in een groot donker bos waar natuurrampen ons bedreigen en bliksemflitsen oplichten met onze twijfels, angsten en vermeende zekerheden.  Het verschil is slechts dat wij geen knuppel in onze hand hebben maar een mobiele telefoon en een computer. (Uit ‘2000 AD’ geschreven in 1999 voor de eeuwwisseling: 2000 AD).

Lees ook Condition Humaine uit 1993: Condition Humaine

Een interessante denker over de technologie en algoritmes bij de NOS april 2017: Harari

Update 12.11.2018

We zijn in het tijdperk van de Grote Verwarring terechtgekomen, de ‘Umwertung aller Werte’, de uitkomst is ongewis. Is dit niet wat Nietzsche beschreef? In een tijd zonder god zal het nihilisme hoogtij vieren, ‘Der unheimlichste aller Gäste’ (de meest sinistere van alle gasten). Toch is het niet nieuw. Ik kwam het citaat tegen in een VPRO radio programma van begin jaren 1980 waarin de vrees werd geuit dat de moderne tijd een tijd van verwarring is, toen al. In 2018 staat alles onder druk, de zekerheden van de welvaartsstaat zijn weggevallen, de klimaatcrisis is actueel en blijvend, discussies ontaarden in gescheld en polarisatie….

Update  29.02.2020

‘De mensen zullen vechten om de laatste restjes welvaart’, en ‘De beschaving zal eindigen als een klucht’, twee van mijn analyses/voorspellingen in de jaren 1990. De tijdgeest is pessimistisch. De Dolle Mens van deze tijd is de burger die zijn welvaart en welzijn bedreigd ziet door klimaatverandering, dalende beurskoersen, virussen die zich wereldwijd verspreiden (pandemie), ongecontroleerde migratiestromen en dergelijke. Massahysterie ligt met internet met sociale media op de loer. De snelheid is groot geworden en iedereen wereldwijd heeft de mogelijkheid zich te uiten en dat wordt massaal gedaan, vooral door mensen die eigenlijk niets te zeggen hebben of  verkeerde intenties hebben. We leven in de tijd van Wikiprofessoren, Facebookdeskundigen en Twitterwijsneuzen. Bovendien is echte rampspoed en oorlog lang geleden (dit jaar 75 jaar), mensen beseffen niet meer wat het is om echt pijn te lijden en onderdrukking te moeten ondergaan. 

Update 14.03.2020

Lees hier over Albert Camus, de man die Nietzsche gelezen had en tot een minder hoogreikende maar realistischer levensinstelling kwam: Albert Camus (1913 – 1960)

Update 06.12.2020

Lees hier Dossier Coronapandemie met een citaat van Nietzsche.

Update 23.01.2021

Uit 2020: Bovendien is echte rampspoed en oorlog lang geleden (dit jaar 75 jaar), mensen beseffen niet meer wat het is om echt pijn te lijden en onderdrukking te moeten ondergaan. De coronapandemie is de nieuwe beproeving voor de mensheid, de vergelijking met oorlog (die ik april 2020 maakte: een oorlog zonder geweld en honger) wordt steeds vaker gemaakt, zeker nu vandaag een avondklok wordt ingesteld, die reminiscenties oproept met oorlog en bezetting.

Update 25.04.2021

‘De techniek (technologie) moet niet de moraal gaan bepalen’, ik schreef het in 1993. Helaas, het is gebeurd, de technologie IS de moraal gaan bepalen. Op ALLE gebieden, internet was er in 1993 nog niet, maar met de alomtegenwoordigheid van internettechnologie (algoritmes) wordt de moraal door grote bedrijven opgedrongen en overheden (wereldwijd) staan het toe. De zogenoemde Big Tech bedrijven, bijna allemaal uit de Verenigde Staten van Amerika hebben meer macht en geld dan overheden, ze werken globaal, ontwijken/ontduiken belasting en zijn daarom rijk geworden met (al dan niet) monopolies. Pas de laatste jaren zien overheden dat er misschien gevaren aanzitten, maar het is al te laat. Technologie (en wetenschap) is de nieuwe religie: God is dood, de technologie leeft en heeft ons in de greep.

De pandemie duurt voort, de beproeving voor de individuele mens en de mensheid als geheel is enorm. Ook de verantwoordelijken voor het beleid weten het soms niet meer. De rest van deze eeuw (80 jaar) zal door de pandemie beïnvloed worden, het zal een generatie kenmerken netzo als een oorlog na de oorlog voortduurt en er zal gesproken worden over na Corona en voor Corona.

Update 27.07.2021

Zonder ooit iets van hem gelezen of gezien te hebben (tot dit jaar) zit ik in dezelfde denkrichting als Marshall McLuhan, een Canadese filosoof (1911-1980) die veel analyses had en voorspellingen deed in zijn tijd over de moderne tijd, de werking van media en technologie op het individu en cultuur. Verbazingwekkende voorspellingen. Hij past in het rijtje Huxley, Orwell, Postman. Je zou wensen dat we in deze tijd iemand zouden hebben die maatschappij- en cultuurkritiek op een zo voortreffelijke wijze zou kunnen verwoorden…….(hoewel hij er ook wel eens naast zat of een vreemde gedachtegang had en soms onbegrijpelijk is). Op YouTube (1977, 3 jaar voor overlijden): https://youtu.be/_d5Tma2KKrc

Update 05.11.2021

Zoals eerder al eens gezegd is er geen echte maatschappij- en cultuurkritiek meer, alles en iedereen heeft zich in de jaren 1990 (na het ‘Einde van de Geschiedenis’) tot het liberaal-kapitalisme laten bekeren. Bedrijven en beurzen zijn de dienst gaan uitmaken. Filosoof Hans Schnitzler (1968) heeft een boek geschreven (150 pagina’s, goed leesbaar) met het aan Nietzsche ontleende nihilisme in de titel: ‘Wij Nihilisten’. Er wordt ontleed hoe de mens in de hele wereld onder invloed van de uit Silicon Valley (VS) stammende sociale media en bedrijven is gekomen en de, soms gevaarlijke, denkbeelden van de mensen aldaar die eigenlijk de hele wereld met hun illusies opzadelen (op planeet Mars gaan wonen). Genoemd worden transhumanisten/posthumanisten, singulariteitsgelovers en mensen die Nietzsche’s übermensch verkeerd hebben begrepen. Gevaarlijk verkeerd, waar dat toe kan leiden heeft het misbruik in Duitsland in de nazi-ideologie laten zien (dit was overigens mede aan de zuster van Nietzsche te danken die zijn gedachtegoed na zijn dood in 1900 bestierde).

Update 22.11.2021

Het individu, onzeker geworden in de moderne en postmoderne tijd zonder religie na Nietzsche, waar niets anders is overgebleven dan consumeren en toerisme het laatste avontuur is en seks/pornografie de laatste prikkel, heeft zichzelf verloren in uiterlijkheden om een innerlijke identiteitscrisis te bezweren. (Ik schreef erover in 1992 in ‘De Geschiedenis herhaalt zich (na Nietzsche gelezen te hebben).

Update 18.04.2022

Wat we in deze tijd in onze cultuur zien is een groot contrast tussen de mediawereld, het beeld dat het nieuws geeft vol met dreiging, crisis, oorlog, geweld, klimaat- en milieurampen en dat van de reële wereld, Paasdagen in de zon in een winkelstraat, in het park en in de trein. We leven in de illusie van de Schöne Heile Welt (mooie schone wereld) en de welvaartsillusie (welvaart heeft de prijs van aantasting van natuur en milieu) terwijl de crises zich schijnbaar ver weg bevinden, maar in wezen heel dichtbij zijn. Bovendien kan het veel mensen, de meeste (?), helemaal niets schelen wat er in de wereld gebeurt zolang ze hun natje en droogje maar hebben, kunnen shoppen en hun vliegvakantie (zomer én winter) niet in gevaar komt.

Update 19.01.2023 (6 jaar later)

Een gruwelijke anachronistische oorlog op het grondgebied van Oekraïne waar Rusland het buurland is binnengevallen. Los van de geopolitiek (ik schrijf er oa. over in Dossier Geopolitiek) laat deze oorlog iets anders zien, de diepere achtergrond. (Een verkenning).

We kijken naar een cultuurtegenstelling/cultuurstrijd/cultuurbotsing tussen conservatisme en moderniteit. Rusland vertegenwoordigt hierbij traditie en conservatisme: staat, sterke man (Poetin), autoriteit, kerk, gezin, traditionele waarden, anti-abortus, masculiniteit en ‘het westen’ (de landen die Oekraïne steunen) moderniteit: democratie (die echter wel sterk verbeterd moet worden, zie elders), individuele vrijheid, persoonlijke keuzes, abortus als vrije keuze (van de vrouw), eigen levensbeschouwing. Rusland is hierbij het land dat verliest, de aantallen dode Russische militairen zijn zeer hoog, vaak afkomstig uit armere gebieden. De staat vraagt offers aan de burgers voor een hoger doel en de mensen gehoorzamen, het progressieve deel, veelal jongeren, zijn naar het buitenland gevlucht, dit zijn de mensen die ook moderne waarden willen. (Dit speelde ook bij de Maidan volksopstand in Oekraïne zelf in 2013/2014, dit was voor Poetin de aanleiding voor bezetting van de Krim en Donbas, (zie Dossier Geopolitiek).

President Poetin en zijn clan van rijke vertrouwelingen bezigen absurde ouderwetse motieven als rechtvaardiging van de oorlog (die niet zo genoemd mag worden) als ‘strijd tegen nazisme’ en vrees voor de ondergang van Rusland en dergelijke. Ook valt op dat ze bang zijn voor genderzaken, vreemd om minister van buitenlandse zaken Lavrov er over te horen spreken. Moet hierbij denken aan filosoof Marshall McLuhan (1911-1980) die zei dat geweld voortkomt uit de bedreiging van de eigen identiteit. Bovendien liet hij zien hoe technologie (tv, radio in zijn tijd) mensen kan mobiliseren. Precies dat zien we nu in Rusland, de door de staat gecontroleerde media zwepen mensen op voor strijd voor het glorieuze vaderland en oorlog. Zelfs Russische oorlogsvoering is ouderwets, mannen met slechte uitrusting in modderige loopgraven. Het doet aan WO1 denken (1914-1918).

Overigens is de cultuurtegenstelling/cultuurstrijd/cultuurbotsing, op meer plaatsen in de wereld aan de orde en aan te treffen bij de aanhang van Trump, Orban, Bolsonaro ea. Hier speelt de afkeer van andere, nieuwe, waarden en oriëntatiepunten ook een rol. Is de cirkel dan rond, aangezien ik in 1992 sprak over de ‘collectieve identiteitscrisis waarin de westerse mens terecht zou gaan komen’….na het lezen van Nietzsche, de ‘herwaardering van alle waarden’. We zitten er middenin en waar het toe gaat leiden is ongewis…..

Update 29.03.2023

“De beschaving zal uitmonden (eindigen) in een klucht”, uit de jaren 1990. We zitten er nu middenin, maar zelf dacht ik toen ik het schreef dat ik het zelf niet zou meemaken, maar ergens ver weg in deze eeuw als ik al lang dood ben. Waar kijken we naar in deze tijd, absurditeit, politici die het niet meer weten, geen antwoorden meer hebben op multiple-crises. Als men jarenlang, decennia lang, veel verkeerd doet komen de gevolgen in een (1) keer en tegelijk. Dat is deze tijd. We leven in een tijd dat de welvaartsstaat onder druk staat, onder andere door de klimaatverandering, de pandemie, de omgang met de natuur (inclusief de dieren) en de oorlog in Oekraïne waar de WO1 van ruim 100 jaar geleden zich herhaalt (loopgraven, artillerie, tanks over akkers enz.).

Uit de context van Marshall McLuhan: voorspellingen doen is GOED naar het heden kijken. Men ziet in de tijd waarin men leeft al de toekomst. Men moet de tijd, de tijdgeest, als het ware lezen.

Uit 2017, 6 jaar geleden: “Kinderen die in deze tijd geboren worden kijken van baby af aan naar een beeldscherm en dat zullen ze hun hele leven blijven doen. Men ziet de absoluut verslavende werking van het beeldscherm”. De discussie vandaag is of het wel goed is dat kinderen zo veel naar een beeldscherm kijken en of de telefoon niet verboden moet worden in het klaslokaal….

Artificial Intelligence, AI, is razendsnel opgekomen, men vreest nu de gevolgen, er schijnen mensen te zijn die het einde van de mens zien…‘Der Mensch schafft sich ab’…..

Update 07.05.2023

‘In de moderne/postmoderne tijd zal de mens in een collectieve identiteitscrisis terechtkomen’, geschreven in 1992, maar men moet er eerst Nietzsche voor lezen en daarmee verder gaan. In de post-religieuze maatschappij (vooral in het Westen) is alleen kapitalisme overgebleven als economische maar ook morele ordening (bedrijven maken de dienst uit). Echter, ‘kapitalisme zonder god heeft mensen niets te bieden’, geschreven in de jaren 1990. Mensen zijn vervreemd geraakt van zichzelf en van de maatschappij en daar komt al die onrust en onzekerheid vandaan die zich oa. uit in populisme, polarisatie en versplintering, die een samen een uiting van onvrede zijn (dit is mondiaal). In de VS is, wat men daar noemt, een epidemie van eenzaamheid gaande, daarbij spreekt men over een ‘geestelijke gezondheidscrisis’ (mensen worden gek zonder verklaarbare reden). De liberaal-kapitalistische-neoliberale maatschappij is hyperindividualistisch en meritocratisch (alleen je eigen verdiensten bepalen je lot) (in 1992 noemde ik kapitalisme ‘gecultiveerd egoïsme’ (en dat gaat de mens heel goed af). (Lees ook Het Einde van het Kapitalisme oa. over Adam Smith en Karl Marx).

Wat overbleven is in de postmoderne tijd zijn: consumeren (shoppen, merken (kleding, schoenen etc lees Dossier Consumentisme), toerisme (de laatste uitdaging), uiterlijk (jongeren op sociale media, alleen een positief beeld geven en/of geld verdienen en rijk worden als levensdoel) en identiteitskwesties (wie ben ik, wie zijn wij). Daarom zijn die ook zo’n grote rol gaan spelen: dit ben ik, kom niet aan mij. Met name aan te treffen in seksueel anders (dan hetero) geaarde mensen en onder mensen met een andere etnische achtergrond (ook voorspeld door mij in 1992, want mensen raken door migratie vervreemd van de eigen cultuur en houden daarom vast aan eigen tradities). Iedereen heeft recht op de eigen identiteit en rechten, maar hou het privé, men is in de eerste plaats mens.

Update 18.06.2023

In de moderne tijd krijgen we een Babylonische spraakverwarring (door mij voorspeld in de jaren 1990), komt weliswaar uit de Bijbel (het was een staf van God voor de mens die hoogmoedig was geworden omdat ze een toren tot in de hemel wilden bouwen, de straf was dat ze elkaar niet meer begrepen), maar als metafoor is het treffend voor de 21e eeuw en in toenemende mate de huidige tijd waarin hoogmoed ook aanwezig is, de mens boven de natuur.

De eeuw begon hoopvol, maar na een jaar was er de aanslag op de Twin Towers in New York (2001), in 2015 schoten islamitische terroristen in Parijs op straat met Kalasjnikovs 130 mensen dood, een pandemie in 2020, de inval van Rusland in Oekraïne (2021) en een toenemende vluchtelingencrisis. De wereld is op drift geraakt, mensen begrijpen elkaar niet meer, zijn vervreemd van maatschappij en politiek en ook van zichzelf, de identiteitscrisis (ook voorspeld in 1992), daar komt al die aandacht voor identiteit vandaan, maar men moet er eerst Nietzsche voor lezen.

In de post-christelijke (‘God is dood’) maatschappij in het westen, niet in de islamitische wereld, is doel en richting verdwenen, het leven heeft geen echte inhoud meer. Wat overgebleven is: consumentisme (kopen om het kopen, ‘shoppen’), toerisme (de laatste uitdaging in een comfortabel leven), sociale media (verslavend gemaakt door bedrijven), eten (programma’s over koken, fastfood) en seks (onbeperkt gratis en betaald aanbod van pornografie) (etc). Zo komen beschavingen aan hun eind, kalven langzaam af, er is geen leidend en bindend beginsel meer en fragmentatie treed op.

Update 30.12.2023

Het jaar loopt ten einde. ‘Is er nog hoop voor de westerse cultuur?’ vroeg de interviewer in 1992 in het radio programma ‘God zij met ons’ van de VPRO aan een filosoof, het antwoord was ‘Geen enkele hoop’. 30 jaar geleden was op de publieke radio op vrijdag op primetime (19.00 uur tot 21.00 uur) een programma over filosofie, religie, kunst en cultuur. Het programma werd meestal gepresenteerd door Wim Kayzer (1946-2023, op 7 mei dit jaar overleden), een journalist die meer wilde en de diepte in ging met zijn tv en radio programma’s. Hij maakte unieke interviews die de tijd zullen doorstaan. (Ben in het bezit van ongeveer 100 cassettebandjes uit die tijd, ook van andere programma’s). In de huidige tijd luistert iedereen naar de eigen favoriete podcast, allemaal opgesloten in de eigen BUBBEL. Dat is de Babylonische spraakverwarring van deze tijd (zie boven).

Update 26.01.2024 (7 jaar later)

Diepere achtergronden van de huidige crises zitten inmiddels in de cultuur zelf (in het westen), onbehagen in de post-christelijke kapitalistisch-individualistische angstmaatschappij waar het individu zich vastklampt aan de smartphone als schijnbare reddingsboei. 

Lees ook als er tijd voor is Dossier Gezondheidszorg begonnen in 2007 (17 jaar geleden).

Update 29.04.2024

Maatschappijen hebben net zo als het klimaat een Tipping Point, een point of no return, een kantelpunt. Bij klimaat is dat het moment waarop de poolkappen in de winter geen ijsaangroei meer hebben en oceanen niet meer afkoelen, dan is de situatie onomkeerbaar, het zal dan langer dan 100 jaar duren voor de aardsystemen weer een andere kant opgaan. In een maatschappij is het voorbeeld Duitsland in de vorige eeuw, 100 jaar geleden. Het Tipping Point was het jaar 1933 toen Adolf Hitler de macht greep in Duitsland, hij en zijn volgelingen van zijn partij begonnen direct met het afbreken van de democratie, het bouwen van concentratiekampen voor tegenstanders en het vervolgen van Joden. De economische en politieke klasse van toen stond erbij en keek ernaar. De middenklasse was verward en angstig (voor het communisme) en door de economische crisis na 1929 bang voor sociale neergang. Joden wisten dat ze het land moesten verlaten, velen deden dat ook (ca 250.000).

De vraag is hebben we in deze tijd ook een Tipping Point of komt die nog? Moeilijk te zeggen, er is sprake van toename van rechts-conservatief-populisme met afkeer van vreemdelingen en van wat Woke (wakker) genoemd wordt. Er sprake van een politiek-economische klasse die gefaald heeft met haar beleid, mensen zijn onzeker over de toekomst. Misschien de komende Europese verkiezingen, deze kunnen een ruk naar rechts-conservatief-populisme zijn. We krijgen dan te maken met een democratie die verder onder druk zal komen te staan.

Aanvullingen en wijzigingen mogelijk.

(C) Ronald Puma

De auteur studeerde geschiedenis en aardrijkskunde en heeft voor beide vakken de onderwijsbevoegdheid.

Dit blog komt tot stand zonder subsidie en/of crowdfunding en is onafhankelijk.

Fotogalerij met illustratieve foto’s. (Alle foto’s zijn te koop).