“Het communisme is dood, de behoefte aan een alternatief voor het kapitalisme blijft”. (Geschreven in 1991).
(Geschreven in 1991) (Met Update 2023. Dit artikel is 32 jaar oud)
In deze tijd waarin we het einde van de communistische ideologie meemaken en er een algehele bezinning op mens en maatschappij plaatsvindt, is het interessant om te bezien waarom de communistische ideologie een grote aantrekkingskracht heeft gehad op miljoenen mensen over de hele wereld en waarom het zolang geduurd heeft voordat het communisme als ondeugdelijk werd ontmaskerd.
Als uitgangspunt bij de beantwoording van deze vragen kan men een stelling van Sigmund Freud nemen. Freud heeft namelijk gezegd: “Godsdienst is de illusie van het verlangen”. Voor velen is ideologie sinds de “dood van God” (Nietzsche) een substituut geworden voor godsdienst. Wat wordt hiermee bedoeld. Zoals godsdienst beantwoord aan het verlangen naar een betere wereld en de onvolmaaktheid van het aardse bestaan verzacht, zo heeft het geloof in een ideologie dezelfde functie. De communistische ideologie is zelfs een zeer aantrekkelijk substituut aangezien de communistische ideologie een paradijs op aarde beloofde (de klasseloze maatschappij), terwijl het christelijk geloof slechts een paradijs in het hiernamaals kon beloven. George Steiner heeft dit een seculiere heilsverwachting genoemd. Probleem was echter dat in de praktijk al snel bleek dat er ter verwerkelijking van deze aardse heilsverwachting wel dwang nodig was, aangezien mensen volgens de communistische leer niet in staat zijn om in te zien wat in hun belang is. Volgens de aldus, na de Russische Revolutie (1917), ontstane koppeling tussen Marxisme en Leninisme is er een voorhoede en dwang nodig om gelijkheid en solidariteit tussen mensen te bewerkstelligen. De methode die hiervoor gebruikt werd was het scheppen van een ondemocratische totalitaire bevelsmaatschappij die Stalin tot in de perfectie heeft doorgevoerd. Milan Kundera heeft hierover geschreven: “Als de droom van het paradijs echter werkelijkheid wordt, duiken er hier en daar mensen op die in de weg staan, daarom moeten de heersers van het paradijs een kleine Goelag aan de rand van Eden bouwen. In de loop van tijd wordt deze Goelag steeds groter en perfecter, terwijl het aangrenzende paradijs steeds kleiner en armer wordt”.
Waarom het zolang geduurd heeft voordat de ondeugdelijkheid en wreedheid van het communisme voor iedereen duidelijk werd, hoewel er genoeg mensen waren die vroegtijdig inzagen (in 1917 of nog eerder) dat het communisme niet de goede weg was om de samenleving te verbeteren heeft te maken met het volgende. Zoals gezegd, de communistische landen zelf werden in stand gehouden door repressie en valse beloften aan de bevolking. Maar natuurlijk is er ook een groot aantal mensen geweest dat daadwerkelijk in de communistische utopie geloofd heeft, zich daarom verbonden met het systeem en dat zich zo heeft weten te handhaven. Dit, en dat geldt ook voor de mensen die in het communisme geloofden in niet-communistische landen, heeft tot gevolg dat het, in analogie met het christelijke geloof niet makkelijk is ‘van je geloof te vallen’ en velen zullen dit tot de dag van vandaag ervaren.
Een andere belangrijke reden voor het voorbestaan van het communisme is geweest dat het kapitalisme als systeem ook niet goed werkt en geen ideologie is die een samenleving duurzaam vooruit kan helpen. Daarom is er deze hele eeuw, door de westerse progressieve intelligentsia gezocht naar een alternatief. Dit werd gevonden in het communisme al of niet verwezenlijkt geacht in bijvoorbeeld de Sovjet Unie en Cuba.
Dat het kapitalisme als economisch systeem niet goed werkt, niet in evenwicht is, kunnen we zien aan de verschillende problemen die opgetreden zijn en nog steeds optreden. 1) De telkens weer terugkerende crisis (of recessies zoals dat nu heet). Hierin heeft Marx dus nog steeds gelijk hoewel de gevolgen, in deze tijd, in ons deel van de wereld, minder ernstig zijn dan honderd jaar geleden of tijdens de crisis van de jaren 1930. Maar in andere delen van de wereld, bijvoorbeeld Latijns Amerika of Afrika, betekend de haast permanente crisis armoede voor grote delen van de bevolking. Hierdoor worden we geconfronteerd met migratiestromen van grote aantallen mensen naar de welvarende delen van de wereld, onder andere Europa. Zelfs de Verenigde Staten van Amerika, met miljoenen mensen die onder de armoedegrens leven en gaarkeukens in de winter, zijn niet in staat om een stabiele rechtvaardige economie te bereiken. 2) De tegenstelling tussen overproductie (landbouw) en schaarste. Deze problemen worden veroorzaakt doordat het kapitalistische vrijemarkt principe, waar de wet van vraag en aanbod bepaalt wat er geproduceerd wordt en hoe, niet goed functioneert. Daarom kunnen we stellen dat het kapitalisme als systeem net zo min als het communisme geen recht weet te doen aan de materiële en niet-materiële verlangens van de wereldbevolking. In enkele landen zij de scherpe kantjes er zodanig afgeslepen dat we materieel gezien van een welvaartsstaat kunnen spreken, maar niet-materieel, geestelijk, zijn deze landen leeg. De kapitalistische welvaartsstaat heeft namelijk als belangrijkste fundament het op productiegroei en geforceerde consumptie gestoelde vooruitgangsgeloof en dat is een magere basis. De een is zich hier wat meer bewust van dan de ander, maar men ervaart de beperktheid van de verzorgingsstaat zeker als men als werkloze of arbeidsongeschikte geconfronteerd wordt met het feit dat men overbodig is.
Het communisme is dood, de behoefte aan een alternatief voor het kapitalisme blijft. Het gaat erom in deze tijd te komen tot een afweging van prioriteiten. Het grotendeels ongestuurde kapitalisme laten voortdenderen, met alle gevolgen vandien, of kiezen voor een sterk gematigd kapitalisme. Rekenen op het eigen initiatief en de verantwoordelijkheid van mensen, maar tegelijkertijd grenzen stellen aan de groei en een beroep kunnen doen op (vrijwillige) solidariteit. Hoe de geestelijke leegte opgevuld kan worden, nu de ballonnen met illusies over hemelse en aardse paradijzen zijn doorgeprikt, is een vraag waarop geen eenduidig antwoord mogelijk is. Deze vraag, die waarschijnlijk de belangrijkste vraag voor de toekomst zal zijn, zal ieder voor zich moeten beantwoorden.
(Het getypte origineel van dit artikel uit 1991 is op verzoek in te zien).
(Dit artikel heeft van 1991 tot de digitalisering in 2010 in de kast gelegen).
Lees ook het artikel De geschiedenis herhaalt zich uit 1992.
Lees ook het artikel Het Einde van het Kapitalisme uit 2015.
Update 04.03.2019
Dit artikel geschreven zijnde in 1991 is visionair.
Update 02.10.2019
Karl Marx (1818-1883) was een bourgeois, zijn ideeën voor een betere wereld noemde hij wetenschappelijk (de communistische klasseloze maatschappij), komen voort uit de Verlichting en waren een reactie op de uitbuiting binnen het kapitalisme van de 19e eeuw. (Dit wordt verder uitgewerkt wanneer daar tijd voor is).
Update 04.01.2021
2021 Karl Marx is terug, met name zijn analyse van het kapitalisme.
Uit 1991: ‘Het communisme is dood, de behoefte aan een alternatief voor het kapitalisme blijft. Het gaat erom in deze tijd te komen tot een afweging van prioriteiten. Het grotendeels ongestuurde kapitalisme laten voortdenderen, met alle gevolgen vandien, of kiezen voor een sterk gematigd kapitalisme. Rekenen op het eigen initiatief en de verantwoordelijkheid van mensen, maar tegelijkertijd grenzen stellen aan de groei en een beroep kunnen doen op (vrijwillige) solidariteit. Hoe de geestelijke leegte opgevuld kan worden, nu de ballonnen met illusies over hemelse en aardse paradijzen zijn doorgeprikt, is een vraag waarop geen eenduidig antwoord mogelijk is. Deze vraag, die waarschijnlijk de belangrijkste vraag voor de toekomst zal zijn, zal ieder voor zich moeten beantwoorden’.
Update 15.01.2022 (31 jaar later)
Uit 1991: ‘Het communisme is dood, de behoefte aan een alternatief voor het kapitalisme blijft. Het gaat erom in deze tijd te komen tot een afweging van prioriteiten. Het grotendeels ongestuurde kapitalisme laten voortdenderen, met alle gevolgen vandien, of kiezen voor een sterk gematigd kapitalisme. Rekenen op het eigen initiatief en de verantwoordelijkheid van mensen, maar tegelijkertijd grenzen stellen aan de groei en een beroep kunnen doen op (vrijwillige) solidariteit. Hoe de geestelijke leegte opgevuld kan worden, nu de ballonnen met illusies over hemelse en aardse paradijzen zijn doorgeprikt, is een vraag waarop geen eenduidig antwoord mogelijk is. Deze vraag, die waarschijnlijk de belangrijkste vraag voor de toekomst zal zijn, zal ieder voor zich moeten beantwoorden’. (Lees Friedrich Nietzsche (1844-1900).
Uit 1991: ‘Een andere belangrijke reden voor het voorbestaan van het communisme is geweest dat het kapitalisme als systeem ook niet goed werkt en geen ideologie is die een samenleving duurzaam vooruit kan helpen’.
Update 18.07.2023 (32 jaar later)
“Het communisme is dood, de behoefte aan een alternatief voor het kapitalisme blijft”. Geschreven in 1991. De wereld zucht onder oorlog, honger, sociale ongelijkheid en klimaatverandering. Politici zoeken naar beleid en antwoorden, burgers raken vertwijfeld of verliezen zich in complotdenken of ontkenning van de problemen.
Feiten en Meningen 